De gemeente behoudt onder de Omgevingswet alle bestaande handhavingsbevoegdheden. Het grote verschil met het hiervoor geldende recht is, dat de handhavingsbevoegdheden in een samenspel van bepalingen moet worden ingelezen of dat zelfs daarvoor in de Algemene wet bestuursrecht moet worden gekeken. Zo verdwijnen de uitdrukkelijke bepalingen voor de bouwstop (artikel 5.17 Wabo) en handhaving van het Bouwbesluit 2012 (artikel 1b Woningwet). Dat doet er echter niet aan af dat die bevoegdheden ook onder de Omgevingswet bestaan.

De gedachte was dat de bouwstop alsnog een afzonderlijke bepaling in de Omgevingswet zou krijgen via de Invoeringswet Omgevingswet. Daarvan heeft de wetgever uiteindelijk afgezien. Het college van burgemeester en wethouders kan echter nog steeds een bouwstop opleggen op grond van spoedbestuursdwang.

Gelijktijdig met de Omgevingswet treedt de Wet kwaliteitsborging voor het bouwen in werking (link). Deze wet is in het verleden wel eens aangemerkt als privatisering van het gemeentelijke bouwtoezicht. Dat is echter niet het geval. Bij bouwwerken die onder het stelsel van kwaliteitsborging vallen, behoudt de gemeente alle handhavingsbevoegdheden. De gemeente kan tijdens de bouw toezicht houden. Ook kan de gemeente op basis van signalen van de kwaliteitsborger handhaven. Als de kwaliteitsborger geen positieve verklaring afgeeft dat het gerealiseerde bouwwerk aan de bouwtechnische voorschriften voldoet, dan kan de gemeente ingebruikname tegenhouden door te handhaven.

Het college van burgemeester en wethouders zal vooral het omgevingsplan handhaven, zodat het nu het bestemmingsplan handhaaft. Er is een landelijke lijst met omgevingsplanvergunningvrije bouwwerken. Die bouwwerken hoeven niet aan het omgevingsplan te voldoen. Daarnaast is er een bruidsschat: omgevingsplanvergunningvrije bouwwerken in het tijdelijke deel van het omgevingsplan die wel aan dat omgevingsplan moeten voldoen. Het kan zijn dat u vooraf zekerheid wilt dat het college niet gaat handhaven tegen uw omgevingsplanvergunningvrije bouwwerk op grond van het omgevingsplan. Voor volledige zekerheid kunt u dan het beste een onverplichte vergunningaanvraag doen. U verzoekt dan in uw aanvraag om omgevingsvergunning voor een omgevingsplanactiviteit om de omgevingsvergunning te weigeren (vandaar onverplicht). Als het college van burgemeester en wethouders vervolgens de omgevingsvergunning weigert omdat er geen strijd met het omgevingsplan is en dat weigeringsbesluit onherroepelijk wordt, dan is er geen risico meer op handhaving.

Onder de Wabo is in artikel 1b Woningwet geregeld dat de gemeente niet de bouwtechnische nieuwbouwvoorschriften mag handhaven als in de omgevingsvergunning voor de bouwactiviteit ‘uitdrukkelijk’ van de nieuwbouwvoorschriften wordt afgeweken. Dat wil zeggen als uit de vergunningaanvraag (zoals uit de meegeleverde bouwtekeningen) volgt dat niet aan de nieuwbouwvoorschriften wordt voldaan. In de Omgevingswet prevaleert niet langer de omgevingsvergunning voor de (technische) bouwactiviteit. Dit betekent dat het college van burgemeester en wethouders gewoon de nieuwbouwvoorschriften uit het Besluit bouwwerken leefomgeving kan handhaven als het eerder een omgevingsvergunning in afwijking van die nieuwbouwvoorschriften heeft verleend.